Moduł 5. Prawa do wspólnych zasobów: ziemia, woda, nasiona, bioróżnorodność

Checklista Modułu:

  • Tytuł
  • Paragraf
  • Ramka Przykład inicjatywy, dobrych praktyk, działacz/akademik i jego cytat, rozwinięcie teoretyczne
  • Zagadnienia
  • Obejrzyj (pl/ang)
  • Przeczytaj (pl/ang)
  • Istotne organizacje (pl/ang)
  • Ciekawe lektury

Odbieranie ziemi czy ograniczanie dostępu do niej, wykorzystywanie lokalnych źródeł wody do produkcji na szeroką skalę i dalekie rynki, patentowanie nasion oraz wynikająca z nowoczesnej gospodarki zagłada bioróżnorodności to najważniejsze – w globalnej perspektywie – czynniki niszczenia chłopów, rolników i innych drobnych wytwórców żywności, a także ich kultury, tradycji, sposobu i sensu życia. Stąd, rewindykacja prawa do ziemi, wody, nasion i bioróżnorodności staje się kluczowym narzędziem politycznego oporu wobec gospodarki kapitalistycznej, opartej na zasadach wolnego handlu i rynkach. Zmiana sposobu produkcji i dystrybucji żywności jest możliwa jedynie w oparciu o poszanowanie prawa społeczności do lokalnych zasobów.

Warto podkreślić różnicę w podejściu do zasobów w modelu agroekologicznym i – dążącym do maksymalizacji zysku – podejściu przemysłowym. W perspektywę agroekologiczną wpisane jest dążenie do zachowania zasobów w stanie niepogorszonym, zapewnienie ich trwałości czy poprawę jakości (zwiększanie próchnicy w glebie, zapobieganie jej erozji, praktyki pozwalające zatrzymać wodę i zarządzać nią, dbałość o różnorodność biologiczną), podczas gdy w podejściu przemysłowym zasoby są tanimi środkami produkcji (a środowisko bezpłatnym ściekiem), a ich wyczerpanie oznacza jedynie konieczność przeniesienia się na nowe tereny.

Podporządkowanie dostępu do ziemi i żywności przede wszystkim zasadom rynku prowadzi do spekulacji, zmiany sposobu użytkowania, użytkowania niezrównoważonego, wreszcie wyłączenia ziemi z tradycyjnej produkcji rolnej. Patentowane nasiona (szczególnie hybrydy, GMO) są sposobem na uzależnienie rolników od agroprzemysłu lub na wyeliminowanie ich z rynku.

Zagadnienia:

  • Zagrabianie/grabież ziemi (land grabbing)
  • Woda w kontekście rolnictwa i systemu żywności; globalne zarządzanie jej zasobami
  • Patentowanie nasion vs.  banki nasion/prawo do bogactwa genetycznego
  •  Rolnicy “ludnością rdzenną” Europy? Jakie mają prawa? Podejście oparte na prawach człowieka (right-based approach)
  • “Pułapka wspólnego pastwiska” – jak zarządzać wspólnymi zasobami? Propozycja Elinor Ostrom
  • Domy nasion/Paszportowanie roślin – szansa czy zagrożenie? https://piorin.gov.pl/zdrowie-roslin/paszportowanie-roslin/

Konflikty o wodę:  
“Żadna korporacja nie ma prawa kraść wspólnych zasobów wodnych, żadna korporacja nie ma prawa zabierać wody, która jest naszym życiem, żadna korporacja nie ma prawa wkraczać na naszą ziemię, bo z niej żyjemy”.
Konflikty najczęściej dotyczą krajów Globalnego Południa, gdzie korporacje przenoszą swoje fabryki, by produkować więcej i taniej. Wykorzystując lokalne zasoby (w tym wypadku wodę) pozbawiają rodzimych mieszkańców możliwości uprawy roli (wysychają całe doliny), zmuszają ich do porzucenia domów, kultury, tradycyjnego życia i migracji na margines wielkich miast. W tym wypadku to przykład fabryki Coca Coli, ale tak samo postępują inne korporacje, przemysł, a także agroprzemysł.  
https://www.youtube.com/watch?v=qiGGitns2Mw

Grabież/zagrabianie ziemi (land grabbing) w Europie
To zjawisko, które nie ma precyzyjnej definicji. Transakcje, które mogą zostać określone “grabieżą ziemi” w Europie są praktycznie zawsze transakcjami legalnymi z punktu widzenia obowiązującego prawa (inaczej jest w krajach Globalnego Południa). Dlatego trudno o precyzyjną definicję zjawiska. Ecoruralis (rumuńska organizacja reprezentująca drobnych rolników) postuluje wyodrębnienie następujących kryteriów, które trzeba wziąć pod uwagę rozważając zjawisko grabieży ziemi: wielkość, podmiot dokonujący “grabieży”, jaka jest forma kontroli nad ziemią, kwestia legalności, charakter użytkowania. W Rumunii, gdzie struktura własności ziemi wciąż jest dość tradycyjna i bardzo rozdrobniona (ale zmiany następują bardzo szybko), Ecoruralis stworzyło mapę zagrabionych ziem oraz głównych podmiotów dokonujących grabieży. W perspektywie globalnej, grabież ziemi to przede wszystkim produkcja rolnicza (coraz częściej produkcja biomasy, bardzo często GMO) przez spółki z obcym kapitałem, które wykorzystując zasoby krajów GP (przede wszystkim ziemię i wodę) i niszcząc lokalne rolnictwo i społeczności, produkują na rynki krajów rozwiniętych. 
https://drive.google.com/file/d/0B_x-9XeYoYkWSDh3dGk3SVh2cDg/view

Raport o zagrabianiu ziemi i dostępie do ziemi w Europie: https://www.eurovia.org/toolkit-on-land-grabbing-and-access-to-land-in-europe


Prawo do zachowania różnorodności genetycznej, prawo do nasion
Rolnictwo przemysłowe zredukowało różnorodność genetyczną roślin i zwierząt z ok. 1,9 mln odmian i gatunków uprawianych/hodowanych tradycyjnie do ok. 700 (Altieri 2015). Globalnie ponad 90% odmian roślin zniknęło z pól rolników, a 75% żywności na świecie jest wytwarzanych z zaledwie dwunastu roślin i pięciu gatunków zwierząt.[1]  Ma to dwa wymiary: po pierwsze, stanowi zagrożenie dla zróżnicowanych agroekosystemów i ich zdolności adaptacyjnych, po drugie, jest związane z rynkowym dążeniem do “utowarowienia” dobra wspólnego, jakim jest bogactwo genetyczne: patentowanie nasion najczęściej oznacza, że ich historyczni twórcy i opiekunowie – rolnicy – tracą prawa do posługiwania się nimi.     
https://www.youtube.com/watch?v=J2o_nXOgyfk
https://www.youtube.com/watch?v=hjoT4kYmR3g
Polski kontekst: konflikty wokół odkrywkowych kopalni węgla brunatnego w Wielkopolsce
Wydobycie węgla w odkrywkach powoduje wysychanie terenów w promieniu kilkudziesięciu kilometrów – znikają rzeki i strumienie, wysychają jeziora, pustynnieją pola. Przeciw kopalniom coraz częściej wspólnie protestują rolnicy, samorządowcy oraz ekolodzy wychodząc z założenia, że ich prawo do ochrony ekosystemów, zachowania krajobrazu, zapewnienia możliwości produkcji rolnej lokalnych mieszkańców powinno stać ponad partykularnym interesem biznesu węglowego.
https://www.youtube.com/watch?v=9eE5mYQcgpI
https://oko.press/wody-weglem-nie-zastapisz-protesty-przeciw-kopalniom-odkrywkowym-ktore-dewastuja-wielkopolske/
Banki nasion
W Polsce roślinny materiał genetyczny gromadzony jest przez Krajowe Centrum Roślinnych Zasobów Genowych: zbierane są nasiona roślin uprawnych (w tym “starych odmian”), roślin towarzyszących uprawom  i dzikich. Bank prowadzi działalność związaną z zachowaniem, ochroną i badaniem, popularyzatorską (udostępnia nasiona), edukacyjną. Na leżącym na dalekiej Północy archipelagu Svalbard powstał Globalny Bank Nasion. Gromadzony w nim jest materiał genetyczny z całego świata. Panujące w tej szerokości geograficznej warunki temperaturowe są optymalne dla długiego przechowywania nasion (bez konieczności uzależniania się od energii elektrycznej).
https://bankgenow.edu.pl
https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/nauka/1538173,1,arka-noego-istnieje-na-archipelagu-svalbard.read

Kluczowe dokumenty:

  • (pol.) Deklaracja Praw Chłopów
    https://nyeleni.pl/deklaracja-praw-chlopow/
  • (pol.) Międzynarodowy Traktat o zasobach genetycznych roślin dla wyżywienia i rolnictwa, sporządzony w Rzymie dnia 3 listopada 2001 r. http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20061591128
  • (ang.) Manual o zarządzaniu wspólnymi zasobami: People’s Manual on the Guidelines on Governance of Land, Fisheries and Forests
    http://www.scholacampesina.org/wp-content/uploads/2018/10/Popular-manuale_tenure_guidelines-EN.pdf
  • (ang.) Dobrowolne  wytyczne zarządzania ziemią, łowiskami i lasami opracowane przez Komitet ds. Światowego Bezpieczeństwa Żywnościowego (ang. CFS) przy FAO: Voluntary guidelines on the responsible governance of tenure of land, fisheries and forests in the context of national food security – VGGT (FAO, 2012).
  • (ang.) Raport Panelu Ekspertów Wysokiego Szczebla (ang. HLPE) przy FAO na temat zarządzania wodą: HLPE Report on Water & Policy Recommendation
    Water for Food Security and Nutrition (CFS 42 HLPE report9, 2015). EN ES FR

Obejrzyj:

Ciekawe artykuły:

  • https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/nauka/1538173,1,arka-noego-istnieje-na-archipelagu-svalbard.read
  • (pol.) Dostatny D.F., 2009.  „Fragment Skarbnicy” polskiej wsi. W: Tradycyjne nasiona: Nasze dziedzictwo i skarb narodowy (red.: J. Łopata)http://icppc.pl/sciagnij/publikacje/nasiona-zawartosc.pdf
  • (pol.) Dostatny D.F., 2010. Ukryta wartość chwastów. Temat miesiąca: Różnorodność biologiczna. Fundacja Wspomagania wsi. Witryna Wiejska. Strona internetowa: www.wytrynawiejska.org.pl.http://witrynawiejska.org.pl/strona-glowna/postawy/item/40592-ukryta-wartosc-chwastow
  • (pol.) https://piorin.gov.pl/zdrowie-roslin/paszportowanie-roslin/
  • (ang.) http://wealthofthecommons.org/essay/commons-–-historical-concept-property-rights

Przeczytaj:

  • Vandana Shiva, Globalization’s New Wars: Seed, Water and Life Forms, Women Unlimited, New Delhi
  • F. William Engdahl, Seeds of Destruction: Hidden Agenda of Genetic Manipulation, 2007
  • https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/nauka/1538173,1,arka-noego-istnieje-na-archipelagu-svalbard.read

Przypisy:

[1] FAO (2004): Building on Gender, Agrobiodiversity and Local Knowledge