Agroekologia jako alternatywa dla rolnictwa przyjaznego dla klimatu

Agroekologia wraz z suwerennością stanowią alternatywny paradygmat dla rolnictwa przyjaznego dla klimatu i konwencjonalnego rozwoju. Ten artykuł skupia się na bardziej transformacyjnych aspektach agroekologii i suwerenności żywnościowej, aby jasno określić punkty wspólne i rozbieżności z rolnictwem przyjaznym dla klimatu oraz uwydatnić ich niezgodność z konwencjonalnym rozwojem.

Pięć lat temu temat agroekologii był w oficjalnych kręgach prawie nieobecny, lecz dzisiaj znajduje się w centrum politycznej debaty na temat żywności i rolnictwa. To wzrastające międzynarodowe uznanie jest dobrą nowiną dla zwolenników agroekologii. Jednak agroekologia oznacza różne rzeczy dla różnych ludzi. Podobnie jak to się stało w przeszłości z określeniami takimi jak „rozwój zrównoważony”, znaczenia tego słowa są coraz częściej kwestionowane i reinterpretowane przez rozmaitych ludzi i grupy interesów.

Krótko mówiąc, termin „agroekologia” jest obecnie używany przez różnych aktorów jako część ich wizji przyszłości, które albo dążą do dostosowania się do dominującego modelu przemysłowego systemu rolnego i żywnościowego, bądź też zmierzają do jego radykalnej transformacji. Przykładem tego pierwszego jest koncepcja rolnictwa przyjaznego dla klimatu (Climate-smart agriculture – CSA), w której agroekologia przedstawiana jest jako ważna część składowa. Koncepcja ta została rozwinięta przez Organizację Narodów Zjednoczonych ds. Wyżywienia i Rolnictwa (FAO, 2010), i jest promowana przez Globalny Sojusz na rzecz Rolnictwa Przyjaznego dla Klimatu (Global Alliance for Climate-smart Agriculture – GACSA). Z podejściem tym wyraźnie kontrastuje agroekologia mieszcząca się w paradygmacie suwerenności żywnościowej, która ma charakter o wiele bardziej transformacyjny, zarówno w sferze teoretycznej, jak i stosowanych metod i praktyk.

Rolnictwo przyjazne dla klimatu i agroekologia: zbieżności i podobieństwa

Zwolennicy CSA wybiórczo włączyli do niego niektóre praktyki agroekologiczne i połączyli je z należącymi bardziej do głównego nurtu technologiami rolnictwa przemysłowego.

Na pewnej płaszczyźnie wydaje się, że istnieją podobieństwa i możliwe zbieżności pomiędzy CSA a tradycjami agroekologii przedstawionymi poniżej. Na przykład ogólna definicja CSA podana przez FAO opisuje atrybuty, głoszone również przez agroekologię: „CSA w sposób zrównoważony zwiększa wydajność, odporność (adaptację), redukuje/usuwa gazy cieplarniane (GHGs) (łagodzenie), przyczyniając się jednocześnie do osiągnięcia krajowego bezpieczeństwa żywnościowego i celów rozwoju”.

Co więcej, zwolennicy rolnictwa przyjaznego dla klimatu zdają sobie sprawę, że skupienie się wyłącznie na produkcji rolniczej bez brania pod uwagę zrównoważenia ekologicznego będzie prawdopodobnie miało negatywne, i możliwe, że nieodwracalne, konsekwencje dla środowiska. Istotnie w podejściu CSA podkreśla się potrzebę zwiększenia wydajności rolniczej i dochodów w sposób zrównoważony.

Krótka historia agroekologii

Sednem agroekologii jest pogląd, że systemy rolne powinny naśladować poziom bioróżnorodności i funkcjonowanie naturalnych ekosystemów. Od czasu, gdy termin ten został ukuty przez Bensina w 1928 roku, znaczenie, teoria i praktyka agroekologii ulegały zmianie:

- Wzrastająca świadomość negatywnego wpływu na środowisko i zanieczyszczeń powodowanych przez rolnictwo przemysłowe doprowadziła do zacieśnienia współpracy pomiędzy agronomią a ekologią w poszukiwaniu bardziej zrównoważonego modelu rolnictwa. Początkowo skupiano się przede wszystkim na naukach ekologicznych, jako podstawie dla jego stworzenia.

- Pionierzy agroekologii zdawali sobie coraz bardziej sprawę ze znaczenia wiedzy rolników dla innowacji agroekologicznych. Podejścia agroekologiczne świadomie dążą do połączenia praktycznej wiedzy rolników i ludów tubylczych z najnowszymi odkryciami ekologii jako nauki.

- W latach 90. obszar zainteresowania agroekologii poszerzył się z agroekosystemów do całego systemu żywnościowego. Ta szersza perspektywa doprowadziła do ściślejszych powiązań z organizacjami rolników, obywatelskimi grupami konsumenckimi i ruchami społecznymi.

- Dla wielu organizacji rolników i ruchów społecznych agroekologia jest dzisiaj jednoznacznie powiązana z suwerennością żywnościową.

Rolnictwo przyjazne dla klimatu a agroekologia: rozbieżności

Pomimo przedstawionych wcześniej znacznych podobieństw, agroekologia i CSA pod innymi ważnymi względami różnią się fundamentalnie. Na przykład CSA nie wyklucza metod i technologii, które podkopują praktyki agroekologiczne lub są z nimi niekompatybilne. Obok przyjaznego dla środowiska agroleśnictwa i międzyplonów, CSA obejmuje również eklektyczną mieszankę upraw odpornych na herbicydy, toksycznych środków owadobójczych i fungicydów, zmodyfikowanych genetycznie nasion, zwierząt gospodarskich i ryb, technologii prawnie zastrzeżonych i patentów na nasiona, jak również energochłonnej hodowli przemysłowej, wielkoskalowych monokultur przemysłowych i plantacji biopaliw. Wpływowi aktorzy popierający rolnictwo przyjazne dla klimatu wspierają również fundusze i inwestycje związane z podejściami rynkowymi do adaptacji i łagodzenia zmian klimatu, a także finansowanie projektów CSA poprzez system równoważenia emisji dwutlenku węgla. Utowarowienie emisji dwutlenku węgla i tworzenie prywatnych uprawnień do nich w imię „zielonego wzrostu” jest częścią programu CSA.

Brakuje jasnej definicji, czym jest, a czym nie jest rolnictwo przyjazne dla klimatu. Pozwala to na przejęcie tego pojęcia przez niektóre z przedsiębiorstw najbardziej przyczyniających się do globalnego ocieplenia. Korporacje agrochemiczne i ich grupy lobbingowe są obecnie mocno reprezentowane w najważniejszych sojuszach i inicjatywach promujących CSA. Na przykład rolnictwo przyjazne dla klimatu jest jednym z ośmiu priorytetowych obszarów Partnerstwa na rzecz Technologii Niskoemisyjnych Światowej Rady Biznesu na rzecz Zrównoważonego Rozwoju, w którym uczestniczą największe korporacje z sektorów powiązanych z żywnością i rolnictwem. Programowi współprzewodniczy Monsanto, a biorą w nim udział również firmy takie jak Yara, DuPont, Dow, Olam, Walmart, Tyson Foods, PepsiCo, Diageo, Starbucks, Kellogg’s, Jain Irrigation, ITC, Uniphos, Coca-Cola i Unilever. W dzisiejszym świecie konkurencyjnego globalnego kapitalizmu szefowie wszystkich tych firm zaangażowanych w CSA są zobligowani do przedkładania zysków nad sprawiedliwość i zrównoważenie ekologiczne.

CSA – a szczególnie jego korporacyjna wersja – oznacza zatem kontynuację dotychczasowego scenariusza rolnictwa przemysłowego, w którym rolnicy stają się coraz bardziej zależni od środków produkcji dostarczanych przez korporacje agrochemiczne i globalnych rynków towarowych, na których sprzedają swoje produkty. Co więcej dążenie koncernów do otwarcia rynków CSA na nawozy azotowe i fosforowe, a także jednakowe genetycznie nasiona, najprawdopodobniej zdestabilizuje jeszcze bardziej ekosystem Ziemi i jego zdolność podtrzymywania współczesnych społeczności ludzkich. Z tego powodu praktyki rolnictwa przyjaznego dla klimatu są całkowicie niezgodne z bardziej transformacyjnymi koncepcjami agroekologii.

Cztery wymiary agroekologii dla suwerenności żywnościowej sprawiają, że różni się ona w sposób zasadniczy od projektu CSA i konwencjonalnego rozwoju.

Nowe podejście do nowoczesności i tożsamość chłopska

2,5 miliarda drobnych rolników, pasterzy, mieszkańców lasu i tradycyjnych rybaków, którzy wciąż dostarczają większość światowej żywności poprzez lokalne systemy żywnościowe, są w dużej mierze ignorowani, zaniedbywani i niszczeni przez rządy i korporacje. Po pierwsze dominujący paradygmat rozwoju zakłada zmniejszenie ilości ludzi żyjących na obszarach wiejskich, uprawiających ziemię i zależnych od lokalnych systemów żywnościowych. Wiele strategii rozwojowych opartych jest w istocie na przekonaniu, że ci niskotowarowi producenci powinni „zmodernizować się” tak szybko jak to tylko możliwe. Powinni zastosować przemysłowe technologie żywności i rolnicze, pozwalające na osiągnięcie efektu skali, i stać się w pełni komercjalnymi wytwórcami. Po drugie globalna restrukturyzacja systemów rolno-spożywczych, w których garstka transnarodowych korporacji uzyskuje monopolistyczną kontrolę nad różnymi ogniwami łańcucha żywnościowego, zagraża systemom lokalnym. Tego rodzaju program modernizacji jest postrzegany jako pożądany i nieunikniony przez większość rządów i korporacji.

Jednak pogląd, że drobni producenci i ludy tubylcze są skazani na zniknięcie, odzwierciedla jedynie jedną wizję przyszłości – jest to wybór polityczny, który jest poddawany w wątpliwość i odrzucany przez ruchy społeczne działające na rzecz agroekologii i suwerenności żywnościowej. Powoli następuje proces „ponownego schłopienia” (ang: re-peasantisation), w miarę jak coraz liczniejsze organizacje krajowe i regionalne przyjmują z dumą nazwę „chłopski/chłopska”, aby opisać same siebie, budując alternatywną, współczesną tożsamość, bogatą w znaczenia i dającą nadzieję na przyszłość. Ta wizja nowoczesności, która przyciąga coraz większą liczbę ludzi młodych, sprzeciwia się utowarowieniu natury i relacji społecznych, poszukuje innych definicji „dobrego życia”, takich jak Buen Vivir czy Sumak Kasai w Ameryce Południowej, postwzrost w Europie lub Ecological Swaraj w Indiach.

Od linearnych do cyrkularnych systemów żywnościowych

Zakres agroekologii w kontekście suwerenności żywnościowej wykracza znacznie poza koncentrację rolnictwa przyjaznego dla klimatu wyłącznie na produkcji rolnej: kwestionuje ona strukturę całego systemu żywnościowego. Od pola do talerza, zglobalizowane łańcuchy zaopatrzeniowe, które dostarczają światu pożywienie, opierają się na intensywnym użyciu paliw kopalnych dla wyrobu nawozów, substancji agrochemicznych, produkcji, transportu, przetwarzania, chłodzenia i handlu detalicznego. Są one główną przyczyną zmian klimatu i zanieczyszczenia powierza. Globalny system produkcji i dystrybucji żywności może być odpowiedzialny za około 50% światowych emisji gazów cieplarnianych. Współczesne przemysłowe systemy żywnościowe, energetyczne i wodne są w sposób fundamentalny niezrównoważone. Konieczna jest całkowita transformacja nowoczesnych systemów żywnościowych – reformy, które pozostawią ich podstawową strukturę niezmienioną, są z pewnością niewystarczające.

Alternatywą dla konwencjonalnego modelu rozwoju jest przejście z systemów linearnych na cyrkularne, które naśladują procesy naturalne. Można to zrobić poprzez zastosowanie dwóch zasad ekologicznych. Pierwsza z nich mówi o tym, że natura oparta jest na przenikających się i oddziaływających na siebie wzajemnie cyklach – na przykład węglowym, azotowym, fosforowym i wodnym. Druga dotyczy użyteczności odpadów, które są poprzez naturalne cykle i procesy przekształcane w formy użyteczne, sprawiając, że odpady jednych gatunków stają się pożywieniem dla innych w tym samym ekosystemie. W cyrkularnych systemach produkcji, wyspecjalizowane i scentralizowane łańcuchy zaopatrzeniowe zastępowane są odpornymi i zdecentralizowanymi sieciami systemów żywnościowych i energetycznych, które są zintegrowane ze zrównoważonymi systemami wodnymi i zarządzania odpadami. Systemy cyrkularne mogą być budowane na różną skalę, od indywidualnych działek rolnych po całe duże miasta.

Dobrze zaprojektowany system cyrkularny, oparty na spółdzielczej, wspólnej lub kolektywnej własności ziemi, wody, nasion, wiedzy i innych źródeł utrzymania może: zmniejszyć zużycie paliw kopalnych i emisje; zwiększyć bezpieczeństwo żywnościowe, wodne i energetyczne; stworzyć nowe miejsca pracy; i promować odporne i samowystarczalne społeczności, wolne od dyskryminacji ze względu na płeć, rasę, klasę społeczną, niepełnosprawność, przynależność etniczną i inne różnice.

Nowe podejście do ekonomii, handlu i rynku

W zasadniczym przeciwieństwie do CSA i konwencjonalnego rozwoju, transformacyjna agroekologia i suwerenność żywnościowa dążą do zmniejszenia uzależnienia od korporacyjnych dostaw zewnętrznych środków produkcji i odległych globalnych rynków towarowych. Tego rodzaju wizja przeobrażenia dominującego systemu rolno-spożywczego przekłada się na podejście, które kładzie nacisk na formy organizacji gospodarczej i rewitalizacji oparte na pięciu zmianach:

Ponownym zakorzenieniu rolnictwa w naturze, opieraniu się na funkcjonalnej bioróżnorodności i zasobach wewnętrznych dla produkcji żywności, włókien i dla innych korzyści;
Dystansowaniu się rolników od rynkowych dostaw środków produkcji (nasion, nawozów, hormonów wzrostu, pestycydów, itp.) oraz kredytów;
Dywersyfikacji produkcji i rynków zbytu przez rolników;
Ponownym odkryciu zapomnianych zasobów;
Zasadach handlowych, które chronią lokalne gospodarki i ekosystemy.

Na głębszym poziomie staje się również jasne, że aby umożliwić powszechne przejście na agroekologię i suwerenność żywnościową, potrzebny jest fundamentalnie inny rodzaj ekonomii.

Pogłębianie demokracji

Jednym z najmocniej wyartykułowanych postulatów ruchu agroekologii i suwerenności żywnościowej jest umożliwienie obywatelom korzystania z ich prawa do decydowania o własnej żywności i polityce rolnej, które należy do podstawowych praw człowieka. (Nyeleni, 2007). Suwerenność żywnościową można w gruncie rzeczy najlepiej zrozumieć, jako dążenie do poszerzenia sfery wolności i demokracji poprzez odtworzenie różnorodności lokalnych autonomicznych systemów żywnościowych. Demokratyzacja zarządzania systemem żywnościowym oznacza umożliwienie rolnikom, zarówno mężczyznom jak i kobietom, bezpośredniego udziału w wyborze oraz tworzeniu strategii i instytucji, decyzji w sprawie strategicznych priorytetów badawczych i inwestycji, oraz oceny zagrożeń ze strony nowych technologii. Można to najlepiej zrobić poprzez rozwinięcie demokracji bezpośredniej w procesie podejmowania decyzji, w celu uzupełnienia bądź zastąpienia modeli demokracji reprezentatywnej, które dominują w rozwoju konwencjonalnym.

Walka o demokratyzację badań naukowych w dziedzinie rolnictwa ma w tym względzie znaczenie symboliczne. Ruchy społeczne i naukowcy- aktywiści uważają, że rozwiązania technologiczne są niewystarczające i postrzegają naukę jako część oddolnego, partycypacyjnego procesu rozwoju, w którego centrum znajdują się rolnicy i obywatele. W tym podejściu, zamiast być pasywnymi beneficjentami rozwoju lub transferu technologii „powoli przesączających w głąb” („tricle down” development or technology transfer)), producenci żywności i obywatele są jego aktywnymi i świadomymi uczestnikami, włączając w to ustalanie na wyższym szczeblu strategicznych priorytetów narodowych projektów badawczych i źródeł ich finansowania.

Prawdziwie transformacyjna agroekologia

Rolnictwo przyjazne dla klimatu i agroekologia nie są pojęciami wymiennymi, a stosowane przez nie metody nie są łatwe do pogodzenia. Reprezentują one dwie fundamentalnie różne wizje rozwoju i dobrobytu. CSA zostało stworzone głównie po to, by służyć interesom agrobiznesu i branży finansowej. Jego potężni zwolennicy i grupy lobbingowe są żarliwymi orędownikami konwencjonalnego rozwoju, opartego na ujednoliceniu, centralizacji i ekspansji globalnych rynków – w tym nowych rynków emisji związków węgla. W przeciwieństwie do CSA, celem prawdziwie transformacyjnej agroekologii jest odbudowa różnorodności zdecentralizowanych, sprawiedliwych i zrównoważonych systemów żywnościowych, które zwiększają odporność społeczności i ekosystemów na zmiany klimatu. Jej zwolennicy dążą do pogłębienia gospodarczej i politycznej demokracji, tworząc nowe podejście do nowoczesności, oparte na solidarności, życzliwości i wielopłaszczyznowych definicjach dobrobytu.

Michel Pimbert

Profesor Michel Pimbert jest Dyrektorem Naczelnym Centre for Agroecology, Water and Resilience na Uniwersytecie w Coventry w Wielkiej Brytanii.

Ten artykuł oparty jest na oryginalnym artykule autora: Agroecology as an Alternative Vision to Conventional Development and Climate-smart Agriculture, Development (2015), 58(2–3): 286–298.

Tłumaczenie: Jan Skoczylas

źródło: https://www.ileia.org/2017/06/26/agroecology-alternative-vision-agriculture/

Tłumaczenie pierwotnie ukazało się na stronie Nyeleni Polska.