1. Wstęp: Agroleśnictwo – nowe słowo, stare praktyki
Agroleśnictwo, inaczej nazywane systemami rolno-drzewnymi, to sposób gospodarowania ziemią, w którym produkcja roślinna czy zwierzęca współistnieje na tym samym obszarze z roślinnością drzewiastą i/lub krzewami. To znana od pokoleń forma kształtowania krajobrazu rolniczego, do której wraca się w tej chwili coraz chętniej, ponieważ przynosi wymierne korzyści dla gospodarstw: podnosi produktywność użytków rolnych, dostarcza drewna, przyczynia się do zahamowania erozji wietrznej i wodnej gleby, pomaga zatrzymać wodę w gruncie, chroni wody powierzchniowe, podnosi odporność gospodarstw na zmienność środowiska i rynku oraz ich konkurencyjność.
To tylko kilka z wielu zalet praktyk rolno-drzewnych. W obliczu nawracających susz, huraganowych wiatrów, degradacji gleb i zmiany klimatu przekładają się one na wzrost dochodów rolników. To również praktyki pozwalające skutecznie i bez generowania znacznych kosztów ograniczać środowiskowe konsekwencje produkcji rolnej. Wychodzą one naprzeciw krajowym i unijnym przepisom, które – ze względu na pogarszający się stan wód lądowych i Bałtyku (stężenie związków azotu i pozostałości pestycydów) oraz konieczność podejmowania w rolnictwie działań ograniczających emisję gazów cieplarnianych – będą stawać się coraz bardziej restrykcyjne w kwestii ochrony wód i sekwestracji węgla. Dbanie o stan śródpolnych zadrzewień to również inwestycja w krajobraz przyjazny człowiekowi, a także naturze, od której jesteśmy zależni: bez ochrony bioróżnorodności nie przeżyją dziko żyjące pszczoły i trzmiele, które zapylają rośliny produkujące ponad ⅓ żywności w skali świata.
Wobec gruntów rolnych jest wiele oczekiwań, które często wydają się ze sobą sprzeczne: mają produkować żywność dla rosnącej liczby ludności, powinny dostarczać biomasy do produkcji energii, muszą spełniać normy w zakresie ochrony wód, gleb, powietrza i bioróżnorodności. Agroleśnictwo jest szansą wyeliminowania tych sprzeczności i jednoczesnej realizacji wszystkich wymienionych celów, z korzyścią dla gospodarstw.
Systemy rolno-leśne są inwestycją w przyszłość – w zrównoważoną, zróżnicowaną i opłacalną produkcję na terenach rolnych. Są to praktyki, do których wraca się na Zachodzie Europy, i które powinny uzyskać wsparcie finansowe w ramach budżetu krajowego i środków unijnych. Warto pamiętać, że już samo zachowanie istniejących zadrzewień i zakrzaczeń śródpolnych jest krokiem w dobrą stronę.
2. Systemy rolno-leśne
Systemy rolno-leśne można podzielić na kilka kategorii ze względu na ich charakter i funkcje: uprawa współrzędna (alejowa), systemy leśno-pastwiskowe, zadrzewienia przeciwwietrzne, ogrody leśne, przywodne strefy buforowe. Cechą wspólną jest ich korzystny wpływ na produkcję rolną i/lub hodowlę: praktyki agroleśne zwiększają i urozmaicają produkcję, a także są źródłem usług ekosystemowych (produkcyjnych, regulujących, wspierających, kulturowych).
2.1 Uprawa współrzędna (alejowa)
Jest to uprawa, w której drzewa występują na przemian (pasami, alejami) z jednorocznymi roślinami uprawnymi. Może to być produkcja biomasy drzewnej lub wysokiej jakości drewna w połączeniu z uprawą roślin jednorocznych lub wieloletnich, jak również uprawa drzew owocowych w połączeniu np. ze zbożami.
Obecność drzew zwiększa zawartość materii organicznej, a ich system korzeniowy wydobywa na powierzchnię składniki znajdujące się w głębszych warstwach gleby. Drzewa zatrzymują wodę oraz chronią od wiatru zarówno uprawę, jak i glebę (ograniczenie erozji). Wzrost bioróżnorodności (tworzenie siedlisk dla owadów drapieżnych) pozwala zmniejszyć ilość stosowanych pestycydów. W przypadku stosowania nawozów i środków ochrony roślin, drzewa hamują odpływ ich pozostałości do lokalnych cieków wodnych (funkcja pasa buforowego).
System współrzędny może podnosić produktywność uprawy nawet o 20%. Dodatkową wartością jest produkcja drewna (inwestycja długoterminowa) lub biomasy (w cyklu krótkiej rotacji). Jednocześnie zwiększają się możliwości gospodarstw w zakresie dostosowania się do wymagań rynku oraz środowiska w obliczu zmieniających się warunków klimatycznych.
2.2 Systemy leśno-pastwiskowe
Jest to sposób gospodarowania terenem, w którym obszar zadrzewiony stanowi część pastwiska (las z wypasem lub użytki zielone z zagajnikami, żywopłotami, zakrzaczeniami, szpalerami drzew, etc.). To tradycyjna forma wypasu, która przez wieki była w Polsce praktykowana, szczególnie na obszarach o wyraźnej rzeźbie terenu.
Systemy leśno-pastwiskowe znacznie podnoszą dobrostan zwierząt, co przekłada się na poprawę ich produktywności i stanu zdrowia – zwierzęta wypasane w ten sposób rzadziej chorują, są bardziej odporne na pasożyty, wzrasta ich płodność, poprawia się kondycja wełny, a także jakość mleka i mięsa z nich pozyskiwanego. Drzewa dają zwierzętom schronienie przed niekorzystnymi warunkami pogodowymi (nadmierne nasłonecznienie, deszcz, wiatr), a większa bioróżnorodność runi pastwiska poprawia podaż zróżnicowanych składników odżywczych, co jest zgodne z zapotrzebowaniem zwierząt i ogranicza koszty związane z dokarmianiem, suplementacją czy zwalczaniem pasożytów. Drzewa i krzewy korzenią się głębiej niż darń pastwiska, w związku z czym hamują erozję gleby, a w okresach suszy mają dostęp do wody zgromadzonej głębiej. Stanowią uzupełnienie paszy latem i w okresach, kiedy darń podstawowego pastwiska nie jest już tak obfita. Jesienią natomiast, dzikie drzewa owocowe dostarczają ulęgałek czy płonek – te wysokoenergetyczne smakołyki pozwalają zwierzętom dobrze przygotować się do zimy.
Zadrzewienia, prócz tego, że stanowią dodatkową paszę, mogą być wykorzystywane do produkcji drewna konstrukcyjnego czy biomasy.
2.3 Ogrody leśne
Są to przydomowe ogrody (często na obszarach miejskich lub podmiejskich), gdzie drzewa i krzewy połączone są z produkcją ogrodniczą. Ogrodami leśnymi nazywa się również zalesione lub zadrzewione tereny wykorzystywane do uprawy ziół (do celów medycznych, kulinarnych albo kosmetycznych), pszczelarstwa bądź też hodowli grzybów – zarówno jadalnych (np. boczniak ostrygowaty), jak i na cele lecznicze (np. lakownica żółtawa i błyskoporek podkorowy) – na które zapotrzebowanie stale rośnie.
Ogrody leśne pozwalają efektywniej wykorzystywać ograniczoną przestrzeń, maksymalizując jednocześnie jej produktywność. To prawdopodobnie najstarsza forma zagospodarowania terenu i najbardziej odporne ekosystemy. Zwiększenie bioróżnorodności przynosi wymierne korzyści tak ekosystemowi, jak i człowiekowi (zróżnicowana produkcja). Skomplikowane zależności pomiędzy licznymi gatunkami zapewniają równowagę, minimalizując konieczność stosowania sztucznych nawozów czy środków ochrony roślin.
To przyjazna człowiekowi i naturze forma zagospodarowania terenu. Jest rozwiązaniem przede wszystkim dla niewielkich gospodarstw albo gospodarstw, które chcą łączyć tę praktykę z innymi źródłami dochodu, np. agroturystyką, działalnością edukacyjną czy drobnym przetwórstwem. Ogrody leśne cieszą się coraz większym zainteresowaniem, a ze względu na zapotrzebowanie na zróżnicowaną i wyprodukowaną w sposób zrównoważony żywność wychodzą naprzeciw oczekiwaniom konsumentów.
3. Funkcje systemów rolno-drzewnych
3.1 Funkcja ochronna
Funkcje ochronne systemów rolno-drzewnych możemy podzielić na: glebochronne, wiatrochronne, wodochronne. Wszystkie one mają znaczenie dla ochrony bioróżnorodności i przeciwdziałania skutkom zmiany klimatu.
Funkcja glebochronna
Praktyki agroleśne przeciwdziałają zarówno wietrznej, jak i wodnej erozji gleby – drzewa i krzewy zapobiegają wymywaniu gleby podczas ulewnych deszczy oraz wywiewaniu jej przez wiatr. Poprawiają obieg składników odżywczych, powodują przyrost materii organicznej w glebie i zwiększenie biomasy dżdżownic. Głębszy system korzeniowy umożliwia dotarcie do składników mineralnych, które inaczej nie byłyby dostępne dla roślin w uprawie.
Węgiel (z CO2) magazynowany jest w biomasie roślin (sekwestracja dwutlenku węgla), co jest procesem kluczowym z punktu widzenia redukcji emisji i walki ze skutkami zmiany klimatu. Gleba bogata w materię organiczną ma lepszą strukturę i efektywniej zatrzymuje i magazynuje wodę.
Drzewa (szczególnie wierzby i olchy) mają też zdolność “wyciągania” nadmiaru wody z gruntu – doskonale sprawdzają się do osuszania terenów zalewowych i podmokłych.
Funkcja wiatrochronna
Drzewa nasadzone prostopadle do kierunku, z którego najczęściej wieją wiatry, rozbijają i hamują jego podmuchy. Ogranicza to niekorzystne warunki pogodowe na pastwisku, natomiast w uprawach ornych spowalnia proces wysuszania i hamuje erozję gleby. Zadrzewienia stanowią też naturalną barierę dla rozprzestrzeniania się szkodników i chorób, a w przypadku stosowania nawozów czy pestycydów, ograniczają ich niekontrolowane roznoszenie się z wiatrem poza teren uprawy.
Funkcja wodochronna
Jedną z form systemów rolno-leśnych są zadarnione pasy buforowe z zadrzewieniami, oddzielające uprawy od zbiorników i cieków wodnych. To idealne rozwiązanie, by skutecznie chronić wody powierzchniowe przed pozostałościami nawozów i pestycydów. Warto dodać, że nie tylko pasy buforowe, ale każde zadrzewienia czy zakrzaczenia usytuowane pomiędzy polami a wodą, pełnią funkcję filtra. Ponieważ związki azotu i fosforu (pochodzące z nawozów) oraz toksyczne pozostałości środków ochrony roślin są głównym źródłem zanieczyszczeń wód powierzchniowych, działania ograniczające ich wymywanie do wód są kluczowe dla ograniczenia kosztów środowiskowych działalności rolniczej (a także wypełnienia przepisów w tym zakresie).
Ponadto drzewa zatrzymują i magazynują wodę – ograniczają spływ powierzchniowy podczas opadów, na dłużej zachowują ją w ekosystemie, tworząc swoisty mikroklimat: podczas suchego i gorącego lata, na terenach sąsiadujących z zadrzewieniami temperatura jest o kilka stopni niższa, a wilgotność o kilka procent wyższa niż na sąsiednich terenach pozbawionych zadrzewień. Pastwiska z zadrzewieniami lub zakrzaczeniami mają dzięki temu lepszą jakość, a ruń jest mniej podatna na przesuszenie.
Ochrona bioróżnorodności i klimat
Naukowcy są zgodni co do tego, że klimat zmienia się na skalę nieznaną do tej pory, a główną przyczyną zmian jest działalność człowieka. Skutki tych zmian są już odczuwalne (susze, huraganowe wiatry, gwałtowne ulewy, nietypowe zimy), a prawdopodobnie będą się pogłębiać. W tej sytuacji, rolnictwo powinno: 1) dążyć do ograniczania tych zmian, a także 2) starać się do nich adaptować.
1) Ponieważ jedną z głównych przyczyn zmiany klimatu jest zwiększenie się stężenia CO2 w atmosferze, redukcja jego uwalniania oraz jego wiązanie w biomasie drzew, a następnie w glebie, są kluczowe dla zrównoważonego rolnictwa. Ważne jest również wykorzystanie tego samego terenu do jednoczesnej produkcji żywności i biomasy (odnawialnych źródeł energii).
2) Tylko systemy zróżnicowane, oparte o naturalną różnorodność biologiczną, mają możliwość adaptowania się do zmieniającego się klimatu – monokultury są systemami skrajnie wrażliwymi na najdrobniejsze zmiany. Praktyki rolno-drzewne wspierające różnorodność gatunkową i budujące ekosystemy są skuteczną metodą podnoszenia odporności gospodarstw na konsekwencje zmiany klimatu.
3.2 Funkcja produkcyjna
Praktyki agroleśne mogą na kilka sposobów wpływać na produktywność gospodarstw:
- Zadrzewienia stają się źródłem drewna konstrukcyjnego bądź biomasy w cyklu krótkiej rotacji, w wypadku systemów leśno-pastwiskowych stanowią też dodatkową paszę dla zwierząt.
- Zadrzewienia mogą stać się dodatkową produkcją gospodarstwa (np. drzewa owocowe, grzyby, miód, zioła).
- Dobrze dobrana, zróżnicowana produkcja na tym samym obszarze pomaga lepiej rozplanować prace w sezonie.
- Systemy rolno-leśne jako zdywersyfikowana produkcja podnoszą bezpieczeństwo ekonomiczne gospodarstw – uniezależniają je od wahań cen rynkowych, zmniejszają ryzyko związane z konsekwencjami zmian klimatu (susze, ulewy).
- Systemy rolno-leśne są też inwestycjami o różnym czasie zwrotu: część przychodu jest co roku, część po kilku, kilkunastu lub kilkudziesięciu latach.
- Ogrody leśne są przyjazną człowiekowi i atrakcyjną formą działalności rolniczej – z powodzeniem można łączyć ją z działalnością agroturystyczną czy edukacyjną.
4. Dobór gatunków do systemów rolno-leśnych
Dobór gatunków drzew i krzewów zależy od naszych potrzeb i uwarunkowań lokalnych. W projektowaniu systemów agro-leśnych należy odrzucać te gatunki, które nie wykazują przydatności do warunków glebowych lub pełnienia oczekiwanej funkcji. Pamiętajmy, aby nie wprowadzać drzew na zdrenowane pastwiska. Planowanie systemów alejowych i żywopłotów powinno obejmować dobór składu gatunkowego do potrzeb, optymalny układ przestrzenny maksymalizujący zyski z produkcji oraz właściwie prowadzone prace sadzeniowe i pielęgnacyjne.
5. Przydatne linki i opracowania:
- Kujawa A., Kujawa K., Zajączkowski J., Borek R., Tyszko-Chmielowiec P., Chmielowiec-Tyszko D., Józefczuk J., Krukowska-Szopa I., Śliwa P., Witkoś-Gnach K., 2018. Zadrzewienia na obszarach wiejskich – dobre praktyki i rekomendacje. Fundacja EkoRozwoju, Wrocław. http://drzewa.org.pl/category/wszystkie
- Materiały upowszechnieniowe projektu AFINET. http://www.eurafagroforestry.eu/pl/afinet
- Wójcik M., Borek R., 2019. Agroleśnictwo w hodowli bydła mięsnego. http://bydlo.com.pl/wp-content/uploads/2016/08/Kwartalnik_bydlo.pdf
- Zajączkowski J., Zajączkowski K., 2013. Hodowla lasu. Zadrzewienia. Powszechne Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa.
- Fundacja AgriNatura. Projekt “Kosztela” – sady tradycyjne sadzone u rolników. Od roku 2015 już ponad 17,5 tys. drzew owocowych starych odmian zostało przekazanych i zasadzonych u rolników. Projekt ma szansę trwać jeszcze kilka lat, nabory trwają! http://agrinatura.pl
- Fundacja Aeris Futuro. Zajmuje się nieodpłatnym sadzeniem drzew w różnych przestrzeniach, także u rolników. Zasadzili już ponad 1,5 mln drzew. Zachęcamy do kontaktu - https://aerisfuturo.pl
Autorzy: Marcin Wójcik, Robert Borek, Joanna Perzyna
Opracowano w ramach projektu SustainFARM finansowanego przez Narodowe Centrum Badań i Rozwoju w zakresie programu ERA-NET CO-FUND FACCE SURPLUS.
