Broszura Agro-Perma-Lab: synergia agroekologii i permakultury
O broszurze
Prowadzisz albo planujesz stworzyć gospodarstwo rolne? Zależy Ci na wytwarzaniu życiodajnej żywności z poszanowaniem środowiska naturalnego? Chcesz poprzez działalność rolniczą wesprzeć walkę z katastrofą klimatyczną? Ta broszura jest dla Ciebie! Oddajemy w Wasze ręce pierwszą wersję narzędzia do zbadania, w jakim stopniu gospodarstwo rolne realizuje założenia agroekologii i permakultury. Wnikliwa obserwacja jest pierwszym krokiem dobrego projektu. Dlatego broszura zawiera praktyczne wskazówki pomagające poznać naturę gospodarstwa rolnego w całej jego złożoności. Prezentujemy także opisy trzech polskich gospodarstw modelowo realizujących założenia agroekologii i permakultury. Doświadczeni rolnicy i rolniczki podzielili się z nami swoją wiedzą i doświadczeniem oraz wyzwaniami, które przed nimi stoją. Zapraszamy do lektury i permakulturowo-agroekologicznej transformacji gospodarstw.
Tworzenie gospodarstwa
Gospodarstwo rolne jest bardzo złożonym bytem – systemem zbudowanym z wielu elementów i gęstej sieci połączeń między nimi, ponadto każdy element budujący gospodarstwo jest systemem samym w sobie i bywa równie złożony. Każde gospodarstwo jest częścią większego systemu i wchodzi w relacje z innymi jego elementami, dlatego badając i tworząc gospodarstwo warto przyjrzeć się mu w całej jego złożoności – przeanalizować relacje, które zachodzą w jego wnętrzu oraz zidentyfikować jego połączenia ze światem zewnętrznym.
Całościowe i systemowe spojrzenie jest odpowiedzią na uproszczoną wizję gospodarstwa promowaną przez współczesny agrobiznes, który najchętniej widziałby rolnika jako prostego odbiorcę swoich produktów (nawozów, nasion, maszyn) i anonimowego dostawcę globalnego systemu produkcji żywności. Linearne spojrzenie na rolę rolnictwa doprowadziło ludzkość na skraj katastrofy klimatycznej i ekologicznej. Przyczyniło się do ekspansji upraw, które są kosztowne energetycznie (tj. wymagają wysokich nakładów), wyjaławiają glebę, degradują środowisko, niszczą bioróżnorodność i produkują żywność pozbawioną życia. Dlatego w ostatnich dekadach rośnie opór przed takim widzeniem roli gospodarstwa rolnego – rozwijają się podejścia, które widzą je jako osadzony w złożonym ekosystemie żywy organizm, którego celem jest wytwarzanie życiodajnej żywności z poszanowaniem środowiska naturalnego i praw osób ją wytwarzających.
Dwa najbardziej rozpoznawalne podejścia w tym duchu to agroekologia i permakultura. Obydwa proponują zestaw zasad, w oparciu o które można stworzyć i prowadzić gospodarstwo przyjazne środowisku, każde z nich kładzie jednak trochę inaczej swoje akcenty i jest rozpropagowane w innych kręgach. O ile agroekologia urodziła się w kontekście akademickim, by z czasem stać się ruchem społecznym i zbiorem praktyk, o tyle permakultura wydaje się przechodzić drogę w odwrotnym kierunku: powstała z doświadczenia praktyków, zaczęła gromadzić wokół siebie społeczność i powoli przyciąga uwagę świata nauki.
Jednym z celów projektu Agro-Perma-Lab jest przyjrzenie się temu, co wspólne i odmienne w tych dwóch podejściach – znalezienie synergii między nimi i próba skonstruowania w oparciu o nią narzędzia wspierającego tworzenie gospodarstwa.
Narzędzie do (auto)diagnozy gospodarstwa
Zarówno agroekologia, jak i permakultura postulują, żeby tworząc gospodarstwo jak najwięcej współpracować z naturą zamiast działać wbrew niej. Trudno jednak tego dokonać nie znając natury materii, z której ma zrodzić się gospodarstwo – dlatego pierwszym krokiem twórczym musi być jej poznanie. Innymi słowy, zanim przystąpi się do projektowania gospodarstwa, trzeba je długo obserwować w całej złożoności jego wewnętrznych i zewnętrznych interakcji. Dlatego chcemy zaproponować narzędzie, które ułatwi Ci systematyczne zbadanie Twojego (planowanego lub już funkcjonującego) gospodarstwa, a w efekcie usprawni proces jego tworzenia.
Proces powstawania narzędzia
Pracę nad przygotowaniem narzędzia rozpoczęliśmy od analizy założeń agroekologii ( patrz: Ramka 1) i permakultury (patrz: Ramka 2 oraz Bibliografia). W oparciu o nią powstało wstępne narzędzie badawcze, które zweryfikowaliśmy podczas badań przeprowadzonych w trzech modelowych gospodarstwach w Polsce. Zależało nam na tym, żeby spojrzeć na gospodarstwo w całej jego złożoności – dlatego proponowane narzędzie pozwala przeanalizować jego funkcjonowanie w sześciu różnych wymiarach: Człowiek, Agroekosystem, Siedlisko, Gospodarstwo, Społeczność i System Żywnościowy. Wybraliśmy takie wymiary, żeby podkreślić, że gospodarstwo rolne powstaje z dynamicznej interakcji między środowiskiem naturalnym (Agroekosystem) a przestrzenią (Siedlisko) życia człowieka (Człowiek), w ramach której prowadzona jest działalność gospodarcza (Gospodarstwo), która realizuje się w relacji do innych gospodarstw i ludzi (Społeczność) i osadzona jest w szerszym kontekście społeczno-politycznym (System Żywnościowy).
Wyszczególnione wymiary zależą od siebie w taki sposób, że realizacja założeń agroekologii i permakultury w jednym z nich może wpływać na ich realizację w innym.
Dodatkowo dla każdego wymiaru funkcjonowania gospodarstwa wyszczególniliśmy szereg kwestii, które warto zbadać, żeby zrozumieć, w jaki sposób w ramach danego wymiaru gospodarstwo realizuje założenia agroekologii i permakultury.
RAMKA 1: ZAŁOŻENIA AGROEKOLOGII
Agroekologia niejedno ma imię, niejedną matkę i niejednego ojca – swoje definicje zaproponowali naukowcy, instytucje publiczne i ruchy społeczne. Na potrzeby tworzenia narzędzia do (auto)diagnozy funkcjonowania gospodarstwa korzystaliśmy z 13 zasad agroekologicznych zaproponowanych w tegorocznym raporcie High Level Panel of Experts dotyczącym agroekologii:
- Recykling: korzystanie z odnawialnych źródeł, domykanie obiegów materii i energii.
- Redukcja nakładów: zmniejszenie bądź eliminacja zależności od zewnętrznych nakładów oraz dążenie do samowystarczalności.
- Zdrowa gleba: troska o zdrowie gleby dla poprawy wzrostu roślin poprzez rozwijanie życia glebowego i zwiększanie warstwy próchniczej (organicznej).
- Zdrowie zwierząt: troska o dobrostan zwierząt.
- Bioróżnorodność: utrzymanie i zwiększenie różnorodności gatunków i zasobów genetycznych, a tym samym ogólne utrzymanie różnorodności biologicznej w obrębie agroekosystemu w czasie i przestrzeni w skali pola, gospodarstwa i krajobrazu.
- Synergia: zwiększanie korzystnych interakcji ekologicznych, budowanie synergii, integracja i komplementarność elementów budujących agroekosystem (zwierzęta, uprawy, drzewa, gleba i woda).
- Dywersyfikacja gospodarcza: różnicowanie źródeł dochodów w gospodarstwie i dążenie do utrzymania niezależności finansowej.
- Współtworzenie wiedzy: współtworzenie i horyzontalna wymiana wiedzy, w tym innowacji lokalnych i naukowych, zwłaszcza poprzez wymianę między rolnikami.
- Wartości społeczne i dieta: budowanie systemów żywnościowych opartych na kulturze, tożsamości, tradycji, równouprawnieniu społecznym i płciowym lokalnych społeczności, które zapewniają zdrowe, zróżnicowane, adekwatne sezonowo i kulturowo diety.
- Uczciwość: wspieranie godnych i solidnych źródeł utrzymania dla wszystkich podmiotów zaangażowanych w systemy żywnościowe, zwłaszcza drobnych producentów żywności, w oparciu o uczciwy handel, uczciwe zatrudnienie i uczciwe traktowanie praw własności intelektualnej.
- Połączenia: dbanie o relacje i budowanie zaufania między producentami oraz konsumentami poprzez promocję uczciwych i krótkich łańcuchów dystrybucji i ponowne osadzenie systemów żywności w lokalnych gospodarkach.
- Zarządzanie gruntami i zasobami naturalnymi: wzmocnienie rozwiązań instytucjonalnych w celu jego poprawy, w tym uznania i wsparcia rodzinnych rolników, drobnych gospodarstw rolnych i producentów żywności jako zdolnych do zrównoważonego zarządzania zasobami naturalnymi i genetycznymi.
- Partycypacja: wspieranie organizacji społecznych i dążenie do zwiększania udziału producentów żywności i konsumentów w podejmowaniu decyzji, wspieranie zdecentralizowanego zarządzania i lokalnego zarządzania systemami rolnymi i żywnościowymi.
Dodatkowo uwzględniliśmy jedną ważną zasadę wyartykułowaną przez ruch suwerenności żywnościowej Nyeleni w Deklaracji z Mali, której brak w 13 zasadach zaproponowanych w raporcie HLPE. Konstruując narzędzie, wzięliśmy pod uwagę postulat dotyczący miejsca człowieka we wszechświecie i określający jego relacje do ziemi: „Istotą naszej wizji kosmosu jest niezbędna równowaga pomiędzy naturą, wszechświatem a istotami ludzkimi”.
RAMKA 2: ZASADY I ETYKA PERMAKULTURY
Permakultura stoi na silnym fundamencie zbudowanym z trzech zasad etycznych: dbaj o ziemię, dbaj o ludzi, dziel się sprawiedliwie. Dodatkowo różni autorzy i autorki zaproponowali zasady wspierające proces projektowania permakulturowego. Najbardziej rozpowszechniony jest zestaw zasad zaproponowanych przez Davida Holmgrena:
- Obserwuj i współdziałaj (zwracaj uwagę i bądź czujny/a).
- Zbieraj i magazynuj energię (zbieraj żniwo, gdy plon jest obfity – magazynuj energię, gdy jest w obfitości).
- Zadbaj o dochód (upewnij się, że osiągasz wartościowe rezultaty).
- Stosuj samoregulację i akceptuj feedback (bądź otwarty/a i gotowy/a na zmianę dysfunkcjonalnego zachowania).
- Stosuj i dowartościowuj odnawialne źródła i usługi (zminimalizuj zależność od ograniczonych surowców).
- Nie produkuj odpadów.
- Projektuj od ogółu do szczegółów (obserwuj naturalne i społeczne wzorce – inspiruj się nimi w projektowaniu).
- Łącz raczej, niż dziel (wykorzystaj to, jak elementy współdziałają razem; dąż do synergii).
- Stosuj spokojne i drobne rozwiązania (korzystaj z lokalnych surowców i rozwiązań, działaj w osiągalnej skali).
- Stosuj i doceniaj różnorodność (różnorodność owocuje większą żywotnością i odpornością).
- Korzystaj z obszarów granicznych (ważne rzeczy wydarzają się na stykach i granicach obszarów).
- Wykorzystuj i odpowiadaj twórczo na zmianę (wyobraź sobie możliwości i interweniuj w efektywny sposób).
Jak korzystać z narzędzia?
Istnieje mnóstwo narzędzi do oceny gospodarstw rolnych – osoby zajmujące się nauką i polityką na różne sposoby mierzą i ważą różne przejawy ich funkcjonowania, budują złożone modele, prowadzoną skomplikowane obliczenia, żeby na końcu dostać liczbę. Taki wskaźnik łatwo zinterpretować, doskonale nadaje się do porównań, ale nie bardzo da się z niego wyczytać, jak tworzyć swoje gospodarstwo, żeby realizowało założenia agroekologii i permakultury. Dlatego nie proponujemy kolejnej miary ilościowej – zależało nam raczej na stworzeniu narzędzia wspomagającego jakościową, wielowymiarową i pogłębioną analizę.
Narzędzie skierowane jest zarówno do osób, które prowadzą już gospodarstwo rolne, jak i tych, którzy dopiero się do tego przymierzają. Zachęcamy, żeby korzystały z niego zarówno gospodarstwa konwencjonalne, które chcą przejść konwersję na ekologię, jak i te, które już posiadają certyfikat. Narzędzie może okazać się przydatne dla działkowców, ogrodniczek miejskich i wszystkich tych, którzy w ten czy inny sposób wytwarzają żywność.
Proponujemy przestrzeganie kilku zasad podczas korzystania z narzędzia :
1) Staraj się dostrzegać, to, co jest, a nie to, co byś chciał(a).
Najtrudniejszym zadaniem podczas badania jest umiejętność dostrzeżenia tego, co naprawdę jest w świecie, a nie tego, co chcielibyśmy w nim zobaczyć. Ludzki umysł jest narzędziem nadawania znaczenia chaotycznemu kolażowi doświadczeń zmysłowych i często chodzi na skróty. Dlatego przystępując do badania, dobrze jest zdać sobie sprawę z własnego nastawienia, żeby łatwiej wychwycić momenty, w których ślepniemy na coś, co jest dla nas niewygodne. Dostrzeżenie wszystkich ważnych szczegółów pomoże nam realistycznie zaprojektować nasze gospodarstwo i pozwoli uniknąć bolesnych zawodów lub dotkliwych błędów.
2) Bądź życzliwy/a i łagodna/y.
Proponowane przez nas narzędzie nie ma służyć porównywaniu gospodarstw między sobą, nie jest również formą karzącej kontroli – zachęcamy, by korzystać z niego w duchu podejścia Doceniającego Dociekania (Appreciative Inquiry, AI). Zgodnie z nim, badając, starajmy się z jednej strony zidentyfikować jak najwięcej dobrych praktyk już realizowanych w gospodarstwie, a z drugiej – dookreślić wyzwania, które jeszcze przed nim stoją na drodze do realizacji założeń agroekologii i permakultury. Mając listę tego, co działa i tego, co jeszcze potrzebuje naszej uwagi, łatwiej nam będzie ustalić priorytety i podjąć dalsze kroki w tworzeniu naszego gospodarstwa.
3) Poproś o pomoc.
Narzędzie może być wykorzystywane przez osobę prowadzącą gospodarstwo do samodzielnej autodiagnozy, ale zachęcamy, żeby zaprosić do pomocy dodatkowe pary oczu, uszu i rąk. Możemy na przykład sami przejść przez listę badanych obszarów, poszukując dobrych praktyk i wyzwań, a potem poprosić zaprzyjaźnionego bądź zupełnie obcego rolnika, żeby spojrzał przez pryzmat narzędzia na nasze gospodarstwo. Porównanie różnic i podobieństw takich obserwacji może być bardzo cennym źródłem inspiracji. Można także poprosić kogoś o przeprowadzenie z nami wywiadu na temat funkcjonowania naszego gospodarstwa w sześciu wyszczególnionych wymiarach – może opowiadając komuś, łatwiej nam będzie znaleźć dobre praktyki i nazwać stojące przed nami wyzwania.
4) Korzystaj z rozmaitych źródeł.
Gospodarstwo w całej jego złożoności można badać różnymi sposobami – korzystając z różnych metod pozyskiwania informacji i uwzględniając różnego typu dane. Podstawowe źródła informacji o gospodarstwie to:
– wywiad z rolnikiem/czką (wiedza i doświadczenie prowadzenia gospodarstwa, wiedza przekazana przez wcześniejsze pokolenia) – w przypadku autodiagnozy bez pomocy osoby trzeciej miejsce wywiadu zajmuje systematyczne przejście przez wszystkie obszary badawcze we wszystkich sześciu zaproponowanych wymiarach;
- wywiady z innymi osobami zaangażowanymi w działalność gospodarstwa (poprzednicy, sąsiadki, następcy, pracownice, stażyści, konsumentki, współpracownicy);
- dokumenty, raporty (związane z dopłatami unijnymi i certyfikacją);
– obserwacja (obchód po gospodarstwie, obserwacja uczestnicząca);
– kalendarze zabiegów uprawnych, notatki robocze, dzienniki obserwacji;
- dane naukowe (zwłaszcza o klimacie, glebie, historii miejsca);
– zdjęcia i filmy z gospodarstwa (obecne, z minionych lat);
- mapy (satelitarne, katastralne, projektowe);
- schematy instalacji i systemów;
- strona internetowa gospodarstwa i strony na portalach społecznościowych;
- dawne artykuły o gospodarstwie.
5) Notuj.
Badanie jest bardzo kompleksowe, dlatego żeby nie pogubić się w swoich spostrzeżeniach i zebranych informacjach, warto jakoś je rejestrować – nagrywać albo sporządzać notatki.
6) Daj sobie czas.
Nie od razu Rzym zbudowano i nie wystarczy jeden dzień na zrozumienie swojego albo cudzego gospodarstwa. Proces badania i obserwacji powinien być rozciągnięty w czasie. Można podzielić go sobie na etapy i systematycznie przyglądać się poszczególnym wymiarom funkcjonowania gospodarstwa. Wierzymy, że systematycznie obserwując gospodarstwo przez pryzmat zaproponowanego przez nas narzędzia oraz zasad permakultury i agroekologii, zdołasz wytworzyć w sobie wrażliwość na ważne kwestie, która pozwoli Ci podejmować intuicyjne i trafne decyzje w procesie jego tworzenia.
Ben Lazar, Marta Łukowska